Ontronding rondom

Er zijn onnoemelijk veel manieren waarop talen veranderen kunnen, en onnoemelijk veel van die manieren zijn klankverschuivingen. Een lange aa kan een oo worden, of een ee, een ie kan een ij worden, een oe een ou, of een uu – alles lijkt wel mogelijk. Het zou maar raar zijn, om voor een bepaalde klankverschuiving een voorkeur te hebben. Toch heb ik die. Ik heb een zwak voor ontronding.

Ontronding, een modelverschuiving

Ontronding is een klankverschuiving die model kan staan voor hoe klankverschuivingen werken, en waarom ze mooi zijn. Klankverschuivingen voltrekken zich namelijk regelmatig (als “lijken” tot “laaiken” wordt, dan wordt “blijken” ook “blaaiken”), ogenschijnlijke uitzonderingen zijn altijd te verklaren, de verschuiving laat zich als een wiskundige formule samenvatten. Bij ontronding wordt dat in één keer inzichtelijk gemaakt, alsof deze klankverschuiving er is om studentjes taalkunde in te wijden in de wondere wereld van klankverschuivingen.

Ontronding is, kort gezegd, het vlak maken van je mond daar waar die rond zou moeten zijn. Klinkers waarbij je je mond rond maakt zijn de “uu” en de “eu”. Als je lippen bevroren raken, maak je daar soms al “ie” of “ee” van, en als ontronding echt een klankverschuiving is, dan gebeurt dat regelmatig. De mond verandert, lijkt het wel, alle uu’s en eu’s worden ineens met een glimlach gearticuleerd en zo verliezen ze hun typische klank. Doe het maar ‘ns: lang “uu” zeggen en dan halverwege gaan glimlachen.

Ontronding in Leuven: Leives

In de streek waar ik ben opgegroeid komt ontronding maar in één dorp voor, Egmond aan Zee, en daarom wordt dat derp genoemd: het West-Friese durp (dorp) is er z’n “u” verloren. Maar ja, hoe vaak hoor je nou nog Derpers? De ontronding openbaarde zich mij pas echt toen ik in Leuven ging studeren en daar rondhoorde naar het oude stadsdialect, het “Leives”. Leives ja, want de “eu” van Leuven is ook hier ontrond, eerst tot een “ee” (*Leeves), waarna die “ee” ook nog werd gediftongeerd en nu dus een “ei” is (voor de taalhistorici: een samenval met de rekkings-e).

Rondom Leuven, pardon Leive, is ontronding lang geen ongewoon verschijnsel. Heel wat dorpen kennen ee’s voor eu’s en ie’s voor uu’s. Heist op den Berg is er een voorbeeld van, het dorp waar ’n studievriend vandaan kwam, en pas toen ’t al weer uit was ontdekte ik dat het Schulen van ’n vriendinnetje in het plaatselijk dialect Schiele heet. Dat is dan al Limburg: de ontronding rondom Leuven strekt ver, en toch zijn daar steeds weer dorpen tussen die niet hebben meegedaan.

Ontronding in de wereld

In het Nederlandse taalgebied is ontronding haast mysterieus, het komt zo willekeurig voor lijkt het, in één grote stad en verder in ’n boel dorpjes verspreid over Brabant, Limburg en in één geval dus de kust van het Noorderkwartier. En dat terwijl het wereldwijd zo raar niet is. Het Engels heeft ook ontronding, bijvoorbeeld. Sterker nog: niet de ontrondingen, maar juist die geronde voorklinkers (ie, uu) zijn zeldzaam, ook al komen ze wel in grote talen als Duits, Frans, Turks en zelfs Chinees voor.

Ontrondingskaart van het Duitse taalgebied (DBNL)

In het Duitse taalgebied ben ik wel ‘ns per ongeluk op een ontronding gestuit, toen iemand me “zu den Ziegen” wees – in een station, niet op een boerderij, de beste man bedoelde treinen in plaats van geiten. Dat was in Leipzig. Nu bereid ik een reis voor naar Wenen, en die reis bracht een herinnering van lang geleden terug, toen ik in het Leuvense volkscafé tussen alle Brabantse ontrondingen een Oostenrijkse leerde kennen, een oude Weense dame, die mij vertelde dat het Weens ook een Leives was: ontrondingen, ook daar. Ik zal me er dus weer aan kunnen laven, aan de lieve ontronding, als ik straks in Wenen ben.

Na Wenen bezoek ik Brno, in het Duits Brünn, in het Jiddisch Brin. Welja. Tsjechië is geen land voor geronde voorklinkers, het Tsjechisch heeft ze niet en het Duits dat er gesproken werd deed er ook nooit veel mee. Sterker nog: het lijkt haast wel of rondom Tsjechië (Leipzig, Wenen, München) de ontronding woekert. Ontronding rondom, ook hier. Zo blijft reizen terugkeren eigenlijk.