Hannover: geslaagde wederopbouw
Graag bezoek ik Duitse steden. Graag ook bezoek ik steden van enige grootte, zodat ik me er amuseren kan. In de praktijk betekent dat dat ik vooral veel wederopbouwsteden bezoek, want in de oorlog zijn alle grote en middelgrote Duitse steden wel door bombardementen en beschietingen getroffen, met vele duizenden burgerdoden als direct gevolg. Het land lag in Trümmern en uit die scherven zijn nieuwe steden gebouwd. Niet alles is even mooi, maar mijn ervaring is dat er echt geslaagde wederopbouwsteden zijn. Een voorbeeld daarvan is Hannover.
1.
Voor wederopbouw interesseer ik me wel in het bijzonder. Misschien is dat ook wel zo gegroeid tijdens al die reizen door Duitsland. Nog waarschijnlijker is dat die interesse al vroeger is ontstaan. Ik groeide op in een klein dorp, de stad was voor mij Den Helder, net als Hannover een stad die zwaar getroffen werd in de oorlog. Ook andere kustplaatsjes, zoals Petten, zijn wederopbouwplaatsen. Verder leerde ik al vroeg de Wieringermeer kennen en in die polder, in ’45 nog door de bezetter onder water gezet, kom je veel typische wederopbouwarchitectuur tegen, die hier zo duidelijk in verband staat met de vooroorlogse IJsselmeerpolderarchitectuur. Eigenlijk overál in dit land van polders besef je dat ons landschap, onze dorpen, onze steden een keuze zijn, dat over hun uiterlijk is beslist, en dat er ook best andere keuzes hadden kunnen zijn gemaakt.
De keuzes die in Hannover gemaakt werden zijn redelijk exemplarisch voor de grote Duitse wederopbouwsteden. De bombardementen waren weliswaar geschiedsvervalsing op zich, ze weer ongedaan maken wilde men niet. De oorlog mocht ook niet vergeten worden. Bovendien was er nu de kans om de binnensteden voor te bereiden op de komst van de auto, met bredere straten, nuttige doorbraken en parkeerruimte. Tegelijk was men in Hannover zeker niet zo radicaal als in Rotterdam, waar zelfs nog ijverig gesloopt werd wat het bombardement overleefde, om helemaal met een schone lei te kunnen beginnen (weliswaar rondom een herstelde Laurenskerk). Continuïteit met de oude stad werd bereikt door herstel van oude gebouwen en door het behouden van ruïnes, daarnaast werd er hier en daar voor traditionele architectuur gekozen. In Hannover werd daarnaast nog een andere techniek gebruikt: complete vakwerkpanden uit naburige steden werden daar afgebroken en in Hannover weer opgebouwd, om zo toch de kenmerkende architectuur van de regio een plek te gunnen in de nieuwe naoorlogse stad.
2.
3.
4.
5.
Vanaf het station, dat z’n klassieke façade heeft mogen bewaren, voert een heuse koopgoot je naar het moderne winkelhart, waar hier en daar wel historische details zijn, maar waar de moderniteit overheerst. De gaaf herstelde toren van de Marktkirche blijft steeds zichtbaar en trekt je als vanzelf het traditionele deel van de binnenstad in.
6.
7.
8.
De herstelde gevel op foto 9 stond ooit op een heel andere plek. Hier is dus wel de architectuur bewaard, maar niet de oorspronkelijke context. Steeds zijn verschillende benaderingen van wederopbouw gekozen, er is duidelijk veel nuance tussen zuivere reconstructie en radicale nieuwbouw.
9.
Aangenaam is hier de Ballhofplatz, een plein dat ik op oude kaarten zo niet terugvond. Er staat een fontein en er is een theater. Aan het plein heeft zich kwaliteitshoreca gevestigd, zoals de CraftBierBar en het Teestübchen, waar je respectievelijk voor bijzonder bier en bijzondere thee terecht kunt. Het geeft een dorpse charme aan dit stadsdeel.
10.
11.
12.
Het historisch museum van de stad bevindt zich ook in de Altstadt, maar heeft zelf een moderne architectuur. Dat levert allerlei aardige contrasten op.
13.
14.
15.
De vakwerkhuizen die hier verzameld zijn, als gezegd afkomstig uit naburige steden, zijn zelf ook museumstukken.
16.
Origineel is in elk geval wél Burgstraße 12, ingeklemd tussen wederopbouwpanden. Dit is het oudste huis van Hannover.
17.
18.
Aan de randen van deze Altstadt staat interessante moderne architectuur, die de overgang naar de minder traditionele wederopbouw markeert.
19.
20.
21.
22.
Aan het water van de Leine, het riviertje waar de oude marktstad Hannover z’n bestaansrecht aan ontleende, staat nog het slot van waaruit ooit geregeerd werd door het machtige Huis van Hannover (dat ook over het Verenigd Koninkrijk regeerde). Tegenwoordig is Hannover de hoofdstad van Nedersaksen en vergadert hier het parlement van die deelstaat.
23.
24.
25.
Iets verderop, voorbij de van binnen sfeervolle markthal, waarvan gehoopt wordt dat bij een renovatie het jugendstilexterieur terug kan keren, zien we andere wederopbouwkeuzes. Opdat men niet vergete is hier een kerk ruïneus gelaten, terwijl een beeldbepalend pand in een 20e eeuwse traditionalistische stijl werd teruggezet.
26.
27.
28.
29.
30.
In dit stadsdeel trekt echt moderne architectuur, aan de rand van de binnenstad, de aandacht.
31.
32.
33.
De échte trekker is evenwel de koepel van het Hannoverse raadhuis. Een verrukkelijke suikertaart is dit gebouw, dat uitnodigt tot een wandeling in het park erachter. In de indrukwekkende inkomhal staan maquettes van hoe de stad eruitzag voor, tijdens en na de verwoestende oorlog.
34.
35.
36.
37.
Het Operagebouw wordt omgeven door sierlijke straten en pleinen. De herfstkleuren hielpen ook een beetje mee.
38.
39.
40.
Ook elders vielen er allerlei mooie details te fotograferen.
41.
42.
43.
44.
In de Osterstraße nog een interessante wederopbouwkeuze: tussen de nieuwbouw, aangepast aan de naoorlogse breedte van de straat, toch één oude gevel, op de vooroorlogse rooilijn.
45.
Niet ver hiervandaan bood een parkeergarage plezierige uitzichten. Mooi is Hannover, voor wie er maar heen wil.
46.
47.
48.
49.
Hannover werd weer opgebouwd en het resultaat mag er zijn. Sterker: na drie dagen slenteren door Hannover besloot ik, met in mijn ene hand nog de oude ansichten van vóór de verwoesting en in mijn andere een fris hoppig bier, dat Hannover nu op z’n mooist is.
Dat optimisme zou ik niet helemaal aan dat bier willen toeschrijven. Bijna is deze stad perfect. Een heerlijke menging van oud en nieuw is het, van terugblikken en vooruit kijken, van praktisch comfort en charmante ouderdom. Alle ideeën die na de oorlog leefden hebben er een plek gekregen. In Hannover wordt de oorlog niet vergeten, maar wat er aan voorafging evenmin.
Eigenlijk leest de stad zich zo als een geschiedenisboek over de intellectuele debatten van de Nachkriegszeit, een eerlijk boek, en verdomd mooi uitgegeven. Als ik nou hier was opgegroeid, dan had ik wel zeker niet minder van wederopbouw gehouden…
50.
