Rollend taalcontact: de letter R

De r is nog maar net uit de maand, of hij is alweer in het nieuws: bij de NOS ’n heel artikel, met geluid, en dat ter ere van een r-congres dat de komende dagen in Frisia gehouden wordt. Mooi natuurlijk, aandacht voor taal, maar niet helemaal verrassend, want de r mag zich al langer in bijzondere belangstelling verheugen en dat komt natuurlijk vooral door de vele manieren waarop die r in het Nederlands uitgesproken wordt.

Van Franse r tot Gooise r

De oorspronkelijke Nederlandse r is de rollende tongpunt-r. Het is de r die we wel kennen van het Spaans, van de Slavische talen, van de Schotten en als het goed is toch ook van onszelf of van onze naaste familie, want dit is nog altijd een heel alledaagse r in heel het Nederlandse taalgebied. In sommige streken concurreert deze r met de huig-r, die achter in de keel wordt gemaakt en die wel “Franse r” heet. Op televisie en onder mensen die hopen nog eens op tv te komen concurreert die r vooral met de Gooise r, de r waarvan voorspeld wordt dat die ooit de gewoonste r van Nederland gaat worden, maar dat ondertussen nog altijd niet is.

Aardig aan de namen van die r’en is dat ze topografisch zijn. Gooise r verwijst naar mediahoofdstad Hilversum, Franse r verwijst naar Frankrijk. Een minder gewone variant, de a-achtige r na een klinker (“bie-a”) wordt wel Duitse r genoemd, vooral als Achterhoekers hem maken. Kennelijk wordt daar de herkomst van die r’en gezocht. Dat doet vermoeden dat al die r’ en op de één of andere manier het resultaat van taalcontact zijn.

De r als taalcontact

Bij de NOS leren we dat we in het Nederlands alle r’en wel hebben, behalve die van een “briesend paard”, die in de Amazone voor schijnt te komen. Zelf mis ik ook nog de Tsjechische ř, die van Dvořák, een “natte r” die gemengd lijkt met de j- van journaal. In elk geval hebben we wel de Franse, Duitse en “Amerikaanse” r in ons Nederlands zitten en dat klopt met het vermoeden, dat die r’en het gevolg zijn van taalcontact.

In het Fries is dat taalcontact al wel opgemerkt. Er zijn Friezen die de gewone Friese tongpunt-r met een Gooise afwisselen, of met een Franse. Dat wordt dan vaak als niet-Fries beschouwd, mensen die zo praten doen gewoon de Hollandse televisie na. Die r-uitspraak, is het aanvoelen, moet dus wel ontleend zijn, autochtoon is ze niet. Iets soortgelijks speelt in het Groenlands: daar is de Deense r, een keel-r, overgenomen, wat ook de klinkers die aan die r voorafgingen heeft beïnvloed. Typisch taalcontact.

Toch willen veel taalkundigen dat voor het Nederlands niet gezegd hebben. Dat de Franse r ook echt uit het Frans komt is nooit algemeen geaccepteerd, dat de Gooise r uit het (Amerikaans-)Engels komt nog minder, al was het maar omdat die Amerikaanse r niet alleen ná, maar ook voor klinkers voor kan komen en de Gooise niet. Maar misschien is die weerstand ook wel ingegeven door een zekere taaltrots. Zomaar een klank ontlenen, dat vinden we wel geloofwaardig bij Fries of Groenlands, maar toch minder bij ons eigen Nederlands…

Spontane gisting van de r

Als de r niet het resultaat van taalcontact is, dan is de r spontaan ontstaan. Tegen die aanname is weinig in te brengen, want ook de Amerikaanse, Duitse of Franse r moeten ooit ‘ns zijn ontstaan, zonder beïnvloeding van buitenaf. Daar zijn allerlei verklaringen voor bedacht. Eigenlijk is het evolutietheorie: er ontstaat een mutant en meestal verdwijnt die mutant vanzelf, maar soms wordt ‘ie succesvol en dat is bij deze r’en dus gebeurd.

Toch weer taalcontact

Zelf geloof ik dat de waarheid in het midden ligt. Die mutanten, di r-varianten, kunnen best toevallig zijn ontstaan, maar toeval geeft zo’n mutant geen prestige. De incidentele huig-r kreeg pas prestige doordat de Parijzenaars hem omarmden. En tegelijk: de mutant werd talrijker, omdat we die uitspraak toch al moesten leren tijdens de Franse les, de klank werd onderdeel van onze spraak – en zo kon ‘ie onderdeel worden van onze eigen taal. Bij de Amerikaanse of Gooise r moet ’t ook ongeveer zo gelopen zijn.

De vraag is nu natuurlijk of die varianten het allemaal overleven. Het is mediageniek om te voorspellen dat de tongpunt-r verdwijnt en die omstreden Gooise r de norm wordt, maar mediageniek is nog iets anders dan waarschijnlijk. Voorlopig bestaan de varianten nog gewoon naast elkaar en hebben ze zelfs een functie, want je r zegt iets over wie je bent, over je status en je ambities. Zoiets kan zich prima handhaven. Als we nou allemaal Tsjechisch zouden leren, of die taal uit de Amazone, krijgen we er zelfs nog mutanten bij!